«Харбалаахтар» (ахтыы-поэма) Сэмэн Уруукап

                      I

Иллэрээ күн харбалаахтар

Тустарынан кинигэ туттум,

Ыллым да – ону аахтар

Ааҕан бара турдум…

Харбалаах – мин төрөөбүт

Аан бастакы нэһилиэгим,

Онон өр соҕус өрөөбүт

Уоспун өһүлэр иэһим.

Нэһилиэкпит иһиттэн

Харбалаахха – онно эрэ

Саҥа олох дибилийэн

Оргуйбут күөстүү үллэрэ.

Тамалакаан, Тоҥуулаах

Тарҕаан сытар ыаллара,

Харахтара син ыраах

Харбалаахха хатанара.

Алаастартан дьон-сэргэ

Көргө-нарга мустара –

Дьонум биир көстөөх сиргж

Мунньахтыы да бараллара

Хамса табах уонна кутуу

Чэй иһин – тосторун көрдөөн,

Харбалаах бастыҥ-чулуу

Хас да дьонун өлөртөөн,

Бандьыыттар, уонча сыллааҕыта,

Онон ааҥнаан ааспыттара.

Ол иһин олохпут сайдыыта

Саҥардыы өрө харбаһара.

Кулууп суоҕа… Кэҥэһэ

Саҥа оскуола көрүдүөрэ,

Онно түмсэ, сэһэргэһэ,

Дьон кэлэрэ, күлэ-үөрэ.

Атынан биирдэ дьоммунаан

Пиэрибэй Маайга тиийбиппит –

Сонун бөҕөнү аан бастаан

Биһиги онно билбиппит.

Испиэхтээх, киинэ диэннэрин,

Куттанан, куота сыһа-сыһа,

Оҕо сылдьан икииэннэрин

Онно көөртүм, күнү быһа:

Киинэҕэ поезд үрдүбүнэн

Ааһардыы субу кэлэрэ,

Испиэхтээххэ сэриилэһэн

«Үрүҥ, кыһыл» дэһэллэрэ:

Буульдьата суох иитиллэннэр,

Буораҕынан бурҕайан,

Дьиҥнээх саалар эстэллэрэ,

Буруонан дьону тумнаран.

Акаарынан ааҕыллар

Үстээх-түөртээх бэдикпин,

Өйбүн-төйбүн ол сааспар

Өссө тута иликпин…

II

Суол айаҕар олорор буолан

Элбэх да ыалдьыт сылдьара,

Үгүс дьоннор Харбалаахтан

Кэлэн чэйдээн ааһаллара.

Оройуоҥҥу киирэргэ

Ол-бу наада элбэҕэ,

Ол иһин мэлдьи, дьон-сэргэ

Онно тиэстэн эрдэҕэ.

Ийэлээх аҕам нэһилиэк

Дьоно бэркэ билэллэрэ –

Сонуну урут истиэх-билиэх

Дьэ, мин дьонум этилэрэ.

Сэрии иннигэр үгүстэри

Онон мин өйдөөн хаалбыппын –

Барахсаттары, кинилэри,

Билигин да умнубаппын…

Таба тыһа курумулаах

Сэбиэт – одьумууска Сэмиэнэп

Сылдьара, кылар харахтаах,

Аллар «атаһым» миэнэ.

Миэхэ кини бэлэхтиирэ

Харандаас Тоһоҕоһун:

«Үөрэхтээх киһи буол, – диирэ. –

Аныгы былаас оҕотоҕун…»

Өссө икки Хонооһойу

Өйдүүбүн мин үчүгэйдик –

Чөмөөтөбү, Оокуйу.

(Мэйиим кэм да син чэбдик).

Чөмөөтөп аҕам бараата –

Мээрилээбэт, дуоспуруннаах,

Оттон Оокуй саҥата

Мороду курдук омуннаах.

Ону истэ-истэлэр

Дьоннор күлсэн бөҕөлөр:

Оо, кырдьык дуо? – дэһэллэр,

Уус тыллааҕын мөҕөллөр.

Бараммат – кини тордуктаах

Кэпсэлин тумата-тууһа…

Таарыйар – дөйүҥү кулгаахтаах

Номоҕон киһи Нукууһа…

Киирэрэ кини – бэрт дьоһун,

Сахаҕа мааны таҥастаах:

Тииҥ бэргэһэлээх уонна уһун

Араас өҥнөөх ичигэс саартаах.

Уһун, хатыҥыр, тоҥҡуруун,

Үөрэҕэ да суох буоллар

Үрүҥ үлэһит Хоочуруун

Кэлэ-бара мэлдьи сылдьар.

Харбалаах оскуолата

Түөрт этэ кылаастара –

Үөрэхтэрин салҕата

Атын сиргэ ыыталлара.

Одьумууска кыыһа Өрүүнэ Хоочуруун кыыһа Мааппалыын, Ороһуга үөрэнэ

Олорбуттара биир кыһын.

Биһиэхэ оннук кыстаатылар –

Бэһис кылааска киирэннэр,

Улахан, сиппит кыргыттар

Ороһуга тэбинэллэр.

Дьахтар курдук маҥан буолан

Хара Кыыс дэппит оҕонньор, Быракаан үрэҕин быһан

Балыгы сайын хоторор.

Араас балыгы бултаан-алтаан Буһарара, үөлэрэ –

Аҕам күөх окко суулаан

Тэҥили ырдан кэлэрэ.

Атын хабыалата, чэйдии

Сылдьара Испии Дьэпсэйэ –

Киирэн кэлэрэ мичээрдии, Сымнаҕаһа, сэмэйэ.

Өйдүүбүн Бүөтүр Тыккааны –

Саҥата дьиэ иһин аймыыра,

Эдэр Хоочуой бэрт мааны,

Өрөөн-өһөөн хаартылыыра.

Кырса тыһа бэргэһэлээх,

Ол да гыннар чаһыытын

Аҕам сүүйтүн мин бэйэлээх

Билиҥҥэ диэри саныыбын.

Баай Бараахап ииппит бэдэрэ,

Хара үлэҕэ кэпсэтэ,

Холку, намыын Акыым кэлэрэ –

Хоп курдук үөрэхтээх этэ.

Ийэм этэрэ (кини сатаан

Маннык дьоннору өйдөөбөт): “Акыым сүрэҕэ суоҕуттан

Үрүҥ үлэни сөпсөөбөт…”

Үөрэхтээх кэмчи кэмигэр,

Хайа баҕарар тэрилтэҕэ

Акыым онно үлэҕэ киирэр

Көҥүл кыахтаах үөрэхтээҕэ.

Кэлин сылдьара Бараахап баай

Саамай дьадаҥы күтүөтэ –

Морсуой Кулаах диэн ааттаах

Кићи – көрүүчэй тиэйэр этэ.

Чөкө Сөдүөтэ таарыйар,

Сүүһүгэр дириҥ чэрдээх,

Арааһа – чахчы кыанар,

Сүрдээх күүстээх көрүҥнээх.

Күтүөппүт- Чэкээ уола

Сиинэй маҥан Бакас Лааһар,

Сотору буола-буола

Хайаан да охсуллан ааһар.

Аҕам ол Сөдүөттүүн-Бакастыын

Бэдэрээт көтөҕөр этилэр,

Онон чугастыы-атастыы

Буоллахтара дии кинилэр.

Өйдүүбүн өссө сытыы-хотуу Оччотооҕу хомсомуолу

Хаартыһыты тутаары куттуур Үгүлээтэп Сэмэн уолу.

Олох олорон, үлэлээн-хамсаан,

Баллас Хабырыыл уолаттара Өлөксөй, Чаһыы Ыстапаан

Кырдьан иһэн суох буолтара.

Оттон Ноттос уолаттара

Эмиэ Өлөксөй, Макаар буолан Тыыннарын толук уурбуттара,

Хааннаах сэриигэ харсыһан….

Уһун Хабырыыл төбөтүнэн

Өһүөҕэ анньылла сыһара,

Аҕам кини көмөтүнэн

Тугун эрэ булунара.

Сылдьара Лөглөр Саабата,

Көрдөөх тылынан оонньуура, Күтүөтүм! – дии-дии саҥата

Миигин хаадьылаан муҥнуура.

Хараарбах… Куойка… элбэхтэн Итиччэ син өйбөр хаалбыт –

Ырааппыт, оҕо эрдэхтэн

Аҕыс уонча сыл ааспыт.

III

Харбалаахтар баһааттарын!

Хаалбыттар хата өйбөр

Хатаан баран ааттарын

Хаайа сылдьыым төбөбөр…

Харбалаахтар… Харбалаахтар…

Дьоҕус да сир эрээрилэр.

Киэҥ, тэнийбит сурахтаахтар

Россия да эҥээригэр:

Кинилэри аатыртылар

Саха икки саарыннара –

Кэлэр кэмҥэ таһаардылар

Килбиэн дьону дьылҕалара!

Бараахан Сиидэр уонна

Ньукулай Дьокуускай буолан, Сүрэхтэрэ кытыаһынна

Сөҕүрээбэт сырдыгынан:

Кинилэри харбалаахтар

Киэн туттаннар ахталлар

Ааспыт албан суоллара

Адьас оһуо суохтара,

Үрдүк мөҥүөн ааттара

Үйэлэри туоруохтара,

Умнубакка удьуордара

Уруй этэ туруохтара!

Эҕэрдэни кытта:

Сэмэн Уруукап