Административнай киинэ – Күл сэлиэнньэтэ. Улуус кииниттэн 45 км тэйиччи, федеральнай трассаҕа, Быракаан уонна Чыбыыда үрэхтэр икки ардыларыгар сытар. Илин өттүнэн Чыбыыда үрэҕинэн Бүлүү улууһун кытары, арҕаа өттүнэн Быракаан үрэҕинэн Тамалакаан нэһилиэгин кытары быысаһар. Соҕуруулуу-илин өттүгэр Өргүөт нэһилиэгэ сытар.
Нэһилиэк сирин иэнэ кадастровай плаҥҥа киирбитинэн 175 га.
Оттон 2017 сылга киириигэ нэһилиэк тайаан сытар сирин уопсай иэнэ 149362,99 га.
Нэһилиэк историята.
Үһүйээн быһыытынан, бу түбэҕэ олохсуйа кэлбит сахалар олохтоох эбэҥкилэри кытары Быракаан үрэххэ кыргыспыттар. Бэрт хойуккааҥҥа диэри ох саа оноҕосторо тииккэ хатанан туралларын кэлиҥҥи дьон көрөллөрө үһү.
Харбалаах сиригэр-уотугар олохтоох тоҥустартан, сахалартан ураты нуучча хаһаахтара, поляктара олоро сылдьыбыттар, олору көһөрөн аҕалан олохсуппуттар. Билиҥҥээҥҥэ диэри Нуучча Сирэ диэн ааттаах, дьон бөҕө төрөөн-ууһаан ааспыт Тоҥуулааҕар былыргы кыракый бөһүөлэк өтөх буолан турар. Ол дьонтон сыдьааннаах, ыраас хааннаах, кугас баттахтаах, күөх харахтаах дьон билигин да төрүүллэр.
Нэһилиэк сиринэн былыр Өлүөхүмэлиир, Бодойболуур, Дьокуускайдыыр суоллара ааһара. Харбалаах сиригэр элбэх сүөһүнэн байбыт ыал олорбут. Ол курдук Өспөх кыыһа диэн 200-кэ сүөһүлээх, бардам, куһаҕан майгылаах дьахтар олорбут. Айан дьоно, итии киллэрэн ааһаары, тохтоон кэргэниттэн дьиэлээх хотун “бүгүн хайдаҕый, кыыһыра сылдьар дуу, сымнаһыар дуу” –диэн туоһулаһан баран дьиэҕэ киирэллэрэ үһү. Өлөрүн чугаһыгар көмүһүн, харчытын муннаран сэттэ умуһаҕы (сорохтор тоҕус дииллэр) хастаран кистэппитэ үһү.
Попов В.Г. “Хантан хааннаахпытый?” кинигэтигэр Н.Г. Золотарев-Якутскай төрүттэрин суруйуутугар маннык баар: “Сэһэн Иванович Боло суруйбут сэһэнинэн, Маспараҥ Арамаан 700 сүөһүлээх улуу баай эбит. Кини кыһыҥҥы олоҕо Дьэһинэ күөлгэ, сайылыга Харбалаахха эбитэ үһү. Бу 700 сүөһү былыргы хаардаах-муустаах сукка быстыбыта үһү. Онон кини олорбут өтөҕө сүөһү уҥуоҕа бөҕөлөөх… ”. Суруйааччы Николай Якутскай бэйэтин суруйууларыгар бу былыргы өбүгэтин туһунан эмиэ киллэрбит эбит.
Нэһилиэк арҕаа өттүгэр, Ойоҕоско, Үчүгэй эмээхсин өтөҕө диэн быыкаа өтөх баар. Бу өтөххө сааһыран эрэр, мара дьүһүнүнэн сириллэн ыал буолбакка олорор соҕотох дьахтар олорбут. Олох былыр биир хаайыылаах нууччаны хаһаактар арыаллаан нэһилиэктэн нэһилиэккэ, ыалтан ыалга кэритэн хастыы да хоннорон Күлгэ (Харбалаахха) аҕалбыттар. Нэһилиэк ыала бүтэн, бүтэһигэр бу дьахтарга аҕалан олохтообуттар. Бу киһини салгыы ханна илдьэ бартара биллибэт. Кэмэ-кэрдиитэ туолан дьахтар ып-ыраас хааннаах нуучча уолланар. Уйбаан диэн ааттыыр. Уол улаатан кыыс-дьахтар хараҕа хатанар үчүгэй дьүһүннээх уола-хаан буолар. Дьахталлар сөбүлээн Кындыл Уйбаан диэн ааттыыллар. Бу Кындыл ыал буолан уон икки оҕолонор. Бу оҕолортон оҕо-уруу тэнийэн халыҥ аймах ыһыллар.
Нэһилиэк кииниттэн 5-6 биэрэстэ тэйиччи сытар Тараҕай диэн алааска икки ынахтаах быстар дьадаҥы, чэҥкир туулаан, ардьалаан, балыгынан дьонун иитэн олорор Уйбаан диэн киһи эмиэ Кындыл хос-хос сиэнэ эбит. Бу Уйбааны нэһилиэк ааттаах баайа Хапсыана: “Бараахха дылы сохсойо сытыйан баран ууну буккуйан тахсаҕын”,- диэн күлүү гынан Бараах диэн хос аат иҥэрбит. Бу Бараах Уйбаантан Микииппэр диэн уол төрүүр. Сытыы-хотуу уол, Бүлүү улахан атыыһытыгар Расторгуевка бэдэрээччит буолан эргинэн, кэлин байар. Ньалбаахаан диэн хос ааттыыллар. Бу Иванов Никифор Иванович нэһилиэгэр Октябрьскай революция саҕана хаста да талыллан кинээстээн сылдьыбыт. Киниттэн Исидор диэн саха норуотун кэскилин түстүүр ыйаахтаах уол төрүүр. 1922 сыллаахха, кулун тутарга, Исидор Никифорович бэйэтэ эрэ буолбакка, төрөппүт дьоно, бииргэ төрөөбүттэрэ эмиэ, эһэлэрин хос аатынан Бараховтар диэн араспаанньаланаллар.
Уруккуттан биллэринэн, кинээстээбит дьоннорунан Кындыл Уйбаан уола Николаев Николай (Ыбыгыр Ньукулай) уонна кини уола нэһилиэгэр хаста да кинээстээбит, сэнэх орто баай Николаев Иона Николаевич (Оочуу Дьуона) буолаллар. Онтон урут суруллубут кинигэлэргэ киирбэккэ хаалбыт кинээстэринэн буолаллар Кындыл кыра кыыһын Огдооччуйа сыдьааннара – Томскай Баһылай Афанасьевич, революция иннинэ кинээстээбит кини уола Татаар Ньукулайа – Томскай Николай Васильевич уонна кинилэрдээҕэр былыргы Билгинньэхтиир кинээс. Иванов Н.И. (Хараарбах Ньукулай) кэпсээниттэн кыыһа Софья Николаевна ахтыытыгар суруйбутунан, Харбалаах илин өттүгэр, биэс-алта биэрэстэлээх сиргэ, Ат Ыытар диэн улахан дулҕалаах алаас хоту өттүгэр, Билгинньэхтиир кинээс олорбута үһү. Кини 700 ынах сүөһүлээх, элбэх сылгылаах баай эбит, нуучча хаһаахтара кэлиилэригэр кинээһинэн талыллыбыт.
Былыр билиҥҥи Харбалаах сирэ Чочу нэһилиэгин сирэ эбит. 1858 с. билиҥҥи Харбалаах сиригэр барыта 529 киһи олорбут. 1907 с. аҕыс аҕа уустара (Баһах, Доҕомдо, Хатарча, Тойук, Сылгылыыр, Дордууска, Матаҕалыыр, I –Чочу Харыйа Арыы) Саха уобалаһын управатыгар, Харбалаах нэһилиэгэ сирэ-уота ырааҕынан, икки үрэх сайынын хаайан нэһилиэнньэ кыһалҕатын быһаарсарга эрэйдэнэллэрин ыйан туран, Харбалааҕы туспа нэһилиэк оҥорор наадалааҕын туруорсан, Саха уобалаһын Управатыгар сурук түһэрбиттэр. Ол түмүгэр 1908 с. балаҕан ыйын 13 күнүгэр Иркутскай губерния Генерал-Губернаторын дьаһалынан Харбалаах туспа нэһилиэк быһыытынан билиниллибит.
Нэһилиэк историятын кылгас хронологията.
1917 с. нэһилиэнньэ перепиһигэр Харбалаах 163 хаһаайыстыбалаах, киһитин ахсаана 753 киһи. Ынах сүөһүтүн ахсаана 1889 төбө, сылгытын ахсаана 663 төбө эбит.
1918 с. Сэбиэт былааһа олохтоммута.
1919 с. сэтинньи маҥнайгы күнүгэр биир кылаастаах оскуола аһыллар. 14 оҕо үөрэнэ киирбит. Онтон биир сыл үлэлээт, оскуола сабыллан баран, 1931 сыллаахха Кыталыктаахха хаттаан начальнай оскуола аһыллар.
1930 с. ааҕар балаҕан аһыллан үлэлиир.
1936 с. начальнай оскуола дьиэтэ тутуллубут.
1931 с. Харбалаахха “Хрущев”, “Бааһынай”, оттон Тоҥуулаахха “Киров” аатынан колхозтар тэриллэллэр.
1936 с. муус устар ыйга аан бастаан «ХТЗ» трактор кэлэр. Бастакы тырахтарыыс Сутуруканов Григорий Иванович (1941-45с.с. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ өлөр).
1941-1945 .с. Харбалаах нэһилиэгиттэн 84 киһи Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ кыттыбыта. Онтон 48 киһи кыргыһыы хонуутуттан эргиллибэтэхтэрэ. Олор истэригэр биэс бииргэ төрөөбүт Федоровтар.
1942 с. аан бастаан радио саҥарбыт, телефон сибээһэ олохтоммут.
1946 с. көһө сылдьар киинэ (кино-передвижка) үлэлээбит.
1947 с. фельдшерскай-акушерскай пуун аһыллыбыта.
1950 с. кулууп, библиотека арыллыбыттара.
1950 с. бастакы дизельнай электростанция.
1951 с. оҕо дьааһылата тэриллибит. 1966 с. детсад аһыллар.
1952 с. нэһилиэк улахан кулуубун дьиэтэ тутуллар. Бу кулууп умайбытын кэннэ, 1984 с. типовой тутуулаах 200 олорор миэстэлээх культура дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирэр.
1956 с. паровой электростанция үлэлээбитэ.
1965 с. саҥа баанньык, гараж тутуллан үлэҕэ киирэллэр.
1969 с. оскуола улахан дьиэтэ тутуллан киирэн, 1970 с. аҕыс кылаастаах, 1992 сылтан орто оскуола статуһунан үлэлии турар.
1974 с. телевышка турбута.
1997с. балаҕан ыйыгар И.Н.Бараховка маҥан мрамортан памятник туруоруллубута.
2000 с. ахсынньыга норуот суруйааччыта Николай Якутскай музейа тэриллибитэ.
2000 с. 113 туочукалаах телефон сибээһэ эбии холбонор.
2002 с. муус устар ыйтан библиотека-музей буолан үлэлээн барбыта.
2002 с. муус устарга, Быракаан үрэххэ, Ф.С.Тумусов оҥорторбут “Сэрии тулаайаҕа” диэн памятник арыллыбыта. 2010 с. саллаат суруга көрүҥнээх эбии оҥоһуга туруоруллубута.
2003 с. НВК телеканала көстөр.
2005 с. нэһилиэккэ газ киирбитэ.2006 с. тохсунньу 11 күнүгэр гаһы уматыы церемонияҕа республика Президенэ В.А. Штыров кыттыыны ылбыта.
2006 с. “Харбалаах нэһилиэгэ” муниципальнай тэриллии буолар.
2007 с. почтаҕа Интернет сибээһэ холбонор. Оскуолаҕа ол иннинэ.
2008 с. тохсунньу 14 к. Харбалаахха И.Н. Барахов аатынан музей тэриллэрин туһунан Правительство Уурааҕа тахсар.
2008 с. балаҕан ыйыгар уу ситимэ тардыллар.
2013 с. бэс ыйын бүтүүтэ И.Н. Барахов аатынан Саха Республикатын судаарыстыбаннаһын музейа тэриллэр.
2017 с. олунньу ый 11 күнүгэр Уларов А.В. аатын сүгэр арочнай спортзал үлэҕэ киирдэ.
Харбалаах нэһилиэгин уруккутун, гражданскай сэрии, холкуос-сопхуос, Аҕа дойду сэриитин-тыылын саҕанааҕы кэмнэр тустарынан балай эмэтик суруйбут дьоннордоохпут. Олор норуот суруйааччыта Николай Якутскай (Тирасполь к. олорон 1992 с. суруйбут “Төрүттэрим тустарынан” ыстатыйата, «Куорсуннаах сурук» кинигэтэ), улуус хаһыатыгар редакцияҕа үлэлээбит, суруналыыстаабыт Р.М. Кривошапкин (араас сылларга тахсыбыт ыстатыйалара, очеркалара), уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннээбит, суруналыыс М. Е. Иванов («Үөһээ Бүлүү: Бэҕэһээ. Бүгүн. Сарсын» кинигэҕэ киирбит кылгас историята, хомуйан оҥорбут «Харбалаах нэһилиэгэ», «Үчүгэй эмээхсин удьуордара» кинигэлэрэ), норуот суруйааччыта, поэт, тылбаасчыт С.Т. Руфов (“Эбиилик этиилэр, самалык санаалар” диэн эмиэ «Үөһээ Бүлүү: Бэҕэһээ. Бүгүн. Сарсын» кинигэҕэ киирбит суруйуута) уонна Филиппова Р.Е., Барахова Л.А., Филиппова С.Е. хомуйан оҥорбут “Харбалаахтар уоттаах сэрии сылларыгар” кинигэлэригэр элбэх киһи ахтыыта баар. Бочуоттанар учууталларбыт, педагогическай үлэ ветераннарын, нэһилиэк киэн туттар дьонун туһунан оскуола юбилейнай кинигэлэригэр уонна үс туомунан тахсыбыт «Живая нить» кинигэҕэ киирэ сылдьаллар.
