Үтүөнү өйдүүр, кэрэни кэриэстиир көлүөнэ эрэ үрдүк аналга тиксэр дьылҕалаах.
Софрон Данилов.
Харбалаах Бүлүү улууһун Чочу нэһилиэгиттэн арахсан туспа нэһилиэк аатырбыта, онно үс аҕа ууһа киирэрэ: Харыйалаах, Тамалакаан, Харбалаах диэн. Оччотооҕу кэмҥэ киһи сөҕө көрөр тутуулара бааллара. Мэндиэмэннээх былыргы тутуулары ким туппута буолуой диэн сөҕөллөр-махтайаллар этэ. Бу үс сүүнэ улахан ыскылааттары Ньалбаахаан Микииппэр – Иванов Никифор Иванович туттарбыта. Кини кимий?
18-с үйэҕэ олорбут Кындыл Уйбаан диэн киһиттэн Бараах Уйбаан төрүүр. Киниттэн Ньалбаахаан Микииппэр диэн соҕотох оҕо күн сирин көрөр. Тоҕо «Бараах» диэн хос ааттаммытын туһунан маннык кэпсэл баар.
Улуу Сыһыы ааттаах баайа Хабсыана быстар дьадаҥы Уйбаан диэн киһини «бараах курдук сохсоҥнооҥҥун сайыны быһа оонньууну – көрү батыһаҕын, кыһын баҕайы кыһайан кэллэҕинэ, очоҕос Уйбаан утуппатаҕына, бука хамсатара буолуо» диэн этэрэ үһү. Ол кини эппитэ таах хаалыа дуо?! Онтон ыла кини аата Бараах Уйбаан диэн буолбут. Кырдьык да, кини байар туһунан санамматах, бука, бараахха тэҥнэнэр сохсоҥнообут киһи буоллаҕына сытыы – хотуу, кэлбит – барбыт киһи буолуон сөп. Кини соҕотох оҕотун сүрэхтээн Микииппэр диэн аат биэрбит. Оттон таптал аата – Ньалбаахаан.
Ньалбаахаан Микииппэр – Иванов Никифор Иванович – эмиэ аҕатын курдук кэлбит – барбыт, сытыы, оҕуруктаах өйдөөх – санаалаах эдэр киһи эбит. Аҕатыттан уратыта диэн байар суолу тутуспут. Ол байар суоллара манныктар.
Сатабыллаах саһыл саҕалаах.
Өс хоһооно.
Бастатан туран, Ньалбаахаан Микииппэр өйдөөх киһи буолан, Ороһу, Чочу, Үөһээ Бүлүү баайдарынан сылдьар. Ол курдук, Расторгуев, Батаакап баайдары уонна соҕурууттан көскө кэлбит дьону кытта билсэн, Бүлүү хаһаактарын кутта куодараһан, хайдах – туох байыахха сөбүн туһунан сөбүлэппит, кинилэртэн үөрэммит. Бастаан байарга хайаан да бу баайдар иэс үбүлээбит буолуохтаахтар. Эт, арыы, собо, булт этин, сир аһын тиэйэн инньэ ыраах Бодойбоҕо, Өлүөхүмэҕэ, Охотскай муора портарыгар тиийэн атыылаабыт эбит. Эргинэр идэни этигэр – хааныгар иҥэриммит, барыыстааҕын өйдөөбүт. Ол дойдуларга сылдьан Кытай, дьоппуон омук табаарын, курупчаакы бурдугун, кирпииччэ чэйин, сэбирдэх табаҕын, иһитин – хомуоһун, иннэтин – сабын тиэйэн аҕалан төрөөбүт дойдутун дьонугар атыылыыр идэлэммит. Онуоха эбии Харбалаах Бүлүүлүүр уонна Дьокуускайдыыр айан суолун аартыгар сытар буолан, ааттаах – суоллаах атыыһыттар, баайдар бары кэриэтэ Бараах Уйбаан уолугар түһэн ааһар, эргинэр, ону – маны кэпсэтэр, сэһэргэһэр ыаллара буолбут.
Иккис байар суолун Микииппэр сүөһү иитиитигэр көрбүт. Билэр дьон быһа холуйан 200-тэн тахса ынаҕы уонна сылыгыны иитэрэ дииллэр эбит. Бу кэннэ өссө эбии таба иитиитинэн эмиэ дьарыктана сылдьыбыта үһү. Дьон кэпсииринэн, «Тараҕай» диэн сиргэ туттарбыт хотоно совхоз ферматын хотонугар тэҥнээх эбит. Ол хотон билигин да баар. Киһи сөҕүөн курдук улахан. Былыргы өтөхтөр оннуларын көрдөххө, биирдиилээн дьадаҥы дьон хотоно бэрт кыра буолар. Онно холоотоххо кырдьык да элбэх сүөһү турбут хотонун онно көстөр.
Үсүһүнэн, Микииппэр сир оҥостуутун курдук улахан туһалаах, кэскиллээх дьыаланан дьарыктаммыт. Харбалаах алаастарыгар Улуу Сыһыыга, Күндэҕэ, Бэрэҕэ, Тараҕайга, бэл диэтэр, бэйэтин нэһилиэгин уҥуордаан Өргүөт улахан бултаах – астаах «Бэс күөлүгэр» тиийэ, дулҕатын, талаҕын быстаран, ыраастаан сир таһаартарар буолбут. «Улуу Сыһыы» арҕаа эҥэригэр улахан бурдук ыһар бааһынаны оҥотторбут уонна манна аан бастаан Харбалаахха сэлиэһинэй бурдугу ыстарбыт. Кырдьык, «Улуу Сыһыы» сүрдээх киэҥ – куоҥ Эбэ, дэлэҕэ даҕаны оччоттон баччааҥҥа диэри «Эбэ» диэн ытык ааттаныа дуо?! Сэрии иннигэр, кэннигэр «Эбэҕэ» бурдугу үүннэрэ сылдьыбыттара, кэлин хортуопуй сирэ гыммыттара. Оттон совхозтар ыһыллалларын саҕана сүөһү сиир отун үүннэрбиттэр. Сибилиҥҥи кэмҥэ «Улуу Сыһыы» биирдиилээн ыаллар оттуур ходуһаларыгар кубулуйан турар. Онон Ньалбаахаан Микииппэр оҥотторбут сирэ дьонугар – сэргэтигэр туһалыы, аһата – сиэтэ сытар.
Төрдүс байар суола – киһи сэргиир улахан тутууларын ыыппыта. Баай Бараахап туттарбыт үс сиинэ улахан дьиэлэрэ, мэндиэмэннээх ампаардара Харбалаахха билигин да тураллар. Кэлбит – барбыт, сылдьыбыт киһи сэргии көрөр тутуулара бүгүҥҥэ диэри нэһилиэк дьонугар – сэргэтигэр туһалыы тураллар. Ньалбаахаан Микииппэр төһө да баай буолтун иһин, төрдүн – ууһун санаан, төрдүн – төбөтүн санаан, үлэһиттэрин олох баттаабата, атаҕастаабата үһү. Нэһилиэккэ соҕотох баай киһи буолан дьон үксэ киниттэн аһаан – таҥнан олороллоро.
Ааспыты аанньа ахтыбат киһи силиһэ быстыбыт үүнээйи кэриэтэ.
Софрон Данилов.
Ньалбаахаан Микииппэр «Күлгэ» мэндиэмэннээх үс ампаар туттарбыта. Икки ампаардара сайылык сирдэриттэн көһөрүллэн аҕалыллыбыттара. Олортон биирдэрин олорор дьиэтин утары олохтоохтук, дириҥ булуустаах гына туттарбыта. Тутуллубут кэмэ быһа холуйан 1860 – 1870 сыллар.
Бастакы ыскылаат «Тараҕайтан» көһөрүллэн, Харбалаах иһигэр тутуллан турар. Ыскылаатын ойоҕоһугар эбии улахан ампаар туттарбыт. Онтугар бурдук угар гына оҥостубут эбит. Икки ампаары кытта тэҥнээн көрдөххө, бастакы ыскылаат саамай бөҕөтүк турар. Соччо улахан алдьаныыта – кээһэниитэ суох. Ыскылаат тутуллубут сирэ – уота табыгыстаах. Эрдэттэн былааннаан туппуттара көстөр. Ампаар сыыр үрдүгэр турар, онон сааскы уу кэллэҕинэ ыскылаат ууга барыа суохтаах диэн суотаммыт. Бу ыскылааты Ньалбаахаан Микииппэр уолугар Акыымҥа туттарбыта.
Ыскылаат икки этээстээх, түөрт ааннаах, үс түннүктээх, биир чуолҕаннаах. Бастакы этээс ааннара соҕуруу диэкилэр, иккис этээс икки ааннара эмиэ соҕуруу диэкилэр. Бастакы этээскэ баар чуолҕан илин. Халҕан иэччэхтэрин уус оҥорбут. Тоһоҕотун бэйэтэ охсубут. Иэччэхтэрэ үстүү тоһоҕоннон бөҕөтүк оҥоһуллан туттарыллыбыттар. Бу ыскылаат халҕанын иэччэҕэ биир формалаах.
Ыскылаат биир да оскуомата суох тутуллубут. Эркинин маастар түһэрбит буолан, көрөргө астык. Мастара анаан суоруллубут, бөкүнүк суон тиит. Кырдьаҕастар этэллэринэн, бэрэбинэлэрин арыыга уган ылбыттар. Ол иһин билиҥҥэ диэри тураллар.
Былыргы сарайа үгүс хаар, самыыр түһэн эмэҕирдибитин саҥардыбыттара.
Иккис ыскылаат «Улуу Сыһыыттан» көһөрүллэн кэлбит. Мин санаабар, ити ыскылаат иккиһин тутуллубут буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ, алдьаныыта элбэх. Ол курдук кирилиэһэ, аана. Өйдөөн көрдөххө, биллэр – биллибэттик аллараа түспүт курдук. Бу арааһа, сир ньуура уларыйыытыттан буолуон сөп.
Иккис ыскылаат бастакы ыскылааттан уларытылаах, майгыннаспат. Ол аналларыттан тутулуктаах. Бу ыскылаат бастакы этээһигэр биир улахан аан соҕуруу диэки баар. Ол аанынан киирдэххэ улахан киһи көнөтүк турбат, намыһах тутуулаах. Иккис этээскэ түөрт ааннаах, икки ааннара соҕуруу диэкилэр. Оттон икки ааннара утарыта. Бастакы этээскэ икки чуолҕан арҕаа диэки, биир чуолҕан илин диэки уонна иккисэтээскэ биир чуолҕан, түннүк хоту диэки.
Иккис ыскылаат үс ампаартан саамай кыралара. Үрдүгэ баара – суоҕа түөрт миэтэрэ. Ыскылаат түөрт чуолҕаннаах, биир түннүктээх. Онон үөһээ этээһигэр, икки ыскылаакка иккиэннэригэр, атыылыахтаах малын – салын, ордук таҥаһы – сабы ууруон сөптөөх диэн санааҕа кэлиэххэ сөп. Оттон бу ыскылаат аллараа этээһигэр, арааһа, бурдугун уурар эбит. Киэҥ – куоҥ, муосталаах. Маһын тутуута бастакы ыскылаат ньыматынан тутуллубут.
Үһүс ыскылаат саамай инники ткткллкбкт, бастакы буолар. Ньалбаахаан Микииппэр сайылык дьиэтин иннигэр булуустаах ампаарын туттарбыт. Бу ыскылаат төһө да уһуннук турбутун иһин күн бүгүнүгэр диэри булууһун тутталлар. Бэйэтин дьиэтин таһыгар туттарбыт буолан бөҕөтүк тутуллубут уонна ампаарын үөһээ этээһигэр балкон курдук «сарайдаах».
Ньалбаахаан Микииппэр булууһун ирбэт тоҥҥо диэри хастарбыт. Ол иһин сайыннары эттэрэ сибиэһэй сытар. Бэл, сылыг хартата эмиэ. Ол туһунан Николай Якутскай «Куорсуннаах суругар» маннык диэн суруйар: «Ийэтэ Өлөөнө, ампаарын этээһин аллараа этээһин иһиттэн, обургу соҕус иһиккэ булууһуттан сылгы хартатын уган тахсыбыта». Онон сайны булуус иһэ ириэ диэн туох да куттал суоһаабат. Төһө да итийдэр, эт ирбэт. Икки инники ыскылааттар уратыта диэн «балкона» киэҥэ, үрдүк кирилиэһэ буолар. Холбоон алта ааннаах, аҕыс чуолҕаннаах, туннугэ суох. Бастакы этээһигэр икки аан, иккис этээһигэр икки аана хоту диэки сэргэстэһэ оҥоһуулаах. Онтон икки аан утары – таары. Бастакы этээскэ икки чуолҕан илин диэки, икки чуолҕан арҕаа диэки тураллар, түөрт чуолҕансоҕуруулуу илиннэр. Бу манан көрдөххө, ампаар анала – күндү түүлээҕи ууруу – харайыы. Ол иһин чуолҕаннардаах. Чуолҕаннара тимир эрэһиинкэлээх. Уоруохтара диэн түннүк оҥорботох буолуон сөп. Эмиэ биир да оскуомата суох тутуллубут.
Ньалбаахаан Микииппэр мэндиэмэннээх ампаардары эрэ туттарбатаҕа. Кини өссө билигин да ыал олоруон сөптөөх, оччотооҕуга киэҥ-куоҥ дьиэлэри туттарбыта. Бу дьиэлэргэ төлөннөөх революционер Исидор Бараахап оҕо сааһа ааспыта.
Онон түмүктээн эттэхпинэ: Ньалбаахаан Микииппэр хас биирдии ыскылаата суол-суол туспа аналлаах туттуллубуттар. Ордук таҥас-сап, ас-үөл, түүлээҕи, бурдук ууруллар эбит.
Сирэ – уота табыгастаах, тутуута бастыҥ хаачыстыбалаах буолан баччааҥҥа диэри дьон – сэргэ туһана сылдьар.
Бу тутуулар 1860-1870, ол эбэтэр 120-130 сыллар анараа өттүлэригэр тутуллубут буолуохтарын сөп.
Маннык тутуулары туттарбыт киһи Иванов Никифор Иванович – Ньалбаахаан Микииппэр аата кэлэр кэнчээри ыччакка уос номоҕо буола, аата ааттана туруо. Маннык үйэлээх тутуулар атын сирдэргэ сокуонунан харыстаналлар, алдьаппыт буоллахтарынан сокуоҥҥа эппиэттииллэр эбит. Онон бу тутуулары эрдэтинэ, алдьана – кээһэнэ иликтэринэ сокуоннайдык государство бас билиитигэр биэриэххэ, сокуонунан араҥаччылатыахха. Государственнай сыаннас буоларын ситиһиэҕиҥ!
Аким Барахов,
Үөһээ Бүлүү хаһыатка, 2004 сыл, олунньу 4 күнүгэр тахсыбыт дакылаата.
